Στην Αρχιεπισκοπή Κρήτης

Ο Άγιος Τίτος υπήρξε ο μεγαλύτερος και επιβλητικότερος ναός της πόλης στα χρόνια της Β’ Βυζαντινής περιόδου και αποτελούσε τη Μητρόπολη της Επισκοπής Κρήτης. Κατά την ενετοκρατία εγκαταστάθηκε εδώ ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος, ενώ κατά τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου μετατράπηκε σε τζαμί, με το κωδωνοστάσιο να μετατρέπεται σε μιναρέ. Ο ναός, στην αρχική μορφή του όπως εγκαινιάστηκε το 1446, ήταν μια τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική.

Ιερός Ναός Αγίου Μύρωνα

Ο εντυπωσιακός ναός του Αγίου Μύρωνα βρίσκεται σε περίοπτη θέση στα δυτικά του χωριού το οποίο πήρε το όνομα του. Ο ναός υπήρξε έδρα ορθόδοξης επισκοπής από τα πρωτοβυζαντινά χρόνια ως την περίοδο της ενετοκρατίας. Άρχικά ήταν παλαιοχριστιανική βασιλική που κατά τον 11ο-12ο αιώνα μετατράπηκε σε τετράστυλο σταυροειδή ναό, εγγεγραμμένο με τρούλο. Στο εσωτερικό του ναού, υπάρχει ο τάφος του Αγίου, ενώ σε κεντρική θέση υπάρχει και η εικόνα του Άγιου Μύρωνα, πιθανότατα του 16ου αιώνα, που θεωρείται θαυματουργή.Επίσης μπορούμε να δούμε ακόμα και σήμερα στα δυτικά και κάτω από το ναό τη σκήτη όπου μόνασε ο Άγιος, η οποία έχει μετατραπεί σε παρεκκλήσι.

Ιερός Ναός Παναγίας Ελεούσας (Κιθαρίδα)

Ο βυζαντινός ναός που βρίσκεται λίγο έξω από την Κιθαρίδα, αρχιτεκτονικά, είναι ίσως μία από τις πιο ενδιαφέρουσες εκκλησίες της Κρήτης.Αποτελείται από τρία κλίτη, έναν νάρθηκα και τρείς τρούλους, έναν για κάθε κλίτος. Ο ναός ήταν καθολικό μονής που καταστράφηκε στην επανάσταση του 1866.

Ιερός Ναός Αφέντη Χριστού (Γιούχτας)

O ναός του Σωτήρα Χριστού είναι τετραμάρτυρος και είναι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Χριστού (6 Αυγούστου), στην Αγία Ζώνη (31Αυγούστου), στους Αγίους Αποστόλους (30 Ιουνίου) και στους Αγίους Ανάργυρους (1 Ιουλίου).Ιδρύθηκε το 1443 και είναι ό, τι απομένει από το μοναστήρι που λειτούργησε εδώ σε όλα τα χρόνια της Ενετοκρατίας. Το μοναστήρι μάλιστα συγκέντρωνε μεγάλο αριθμό επισκεπτών, οι οποίοι έφταναν ως εδώ για να αναζητήσουν τον τάφο του Δία.

Ιερός Ναός Αγίου Πέτρου

Χτίστηκε στα πρώτα χρόνια της βενετοκρατίας, δίπλα στο θαλάσσιο τείχος της πόλης και αποτελούσε το Καθολικό της Μονής του τάγματος των Δομινικανών μοναχών.Στην αρχική του μορφή ήταν μονόκλιτος και ξυλόστεγος και σταδιακά προστέθηκαν σε αυτόν τέσσερα παρεκκλήσια. Η αρχιτεκτονική του παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς ενσωματώνει διάφορα χαρακτηριστικά που προδίδουν τη συγγένεια του με κτίσματα του 13ου αιώνα στην Γαλλία και την Ιταλία. Κατά την τουρκοκρατία, μετατράπηκε σε τζαμί. Διαδοχικοί σεισμοί από τον 14ο ως τον 18ο αιώνα προκάλεσαν στον ναό μεγάλες καταστροφές. Στην σημερινή του μορφή ο ναός αποκαταστάθηκε πρόσφατα.

Εσφαλμένα θεωρείται ναός του αποστόλου Πέτρου (και μάλιστα εορτάζεται στις 29 Ιουνίου ημέρα που τιμώνται οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος) ενώ πρόκειται για τον καθολικό μάρτυρα Πέτρο που υπήρξε ο πρώτος μάρτυρας άγιος των Δομινικανών και που η ανακήρυξή του σε άγιο έγινε το 1253 έτος που ήδη χτιζόταν ο ναός (1248).

Ιερός Ναός Παναγίας των Σταυροφόρων

Η Παναγία των Σταυροφόρων είναι τμήμα της λατινικής μονής των Σταυροφόρων, τα υπόλοιπα κτίσματα της οποίας δεν σώζονται πια. Πρόκειται για μια τρίκλιτη βασιλική με υπερυψωμένο μεσαίο κλίτος. Καταστράφηκε από βομβαρδισμό των γερμανών στην διάρκεια της Μάχης της κρήτης το 1941 και αποκαταστάθηκε το 1956.

Πρόκειται για τον “μικρό” ναό του Αγίου Μηνά και της Παντάνασσας, με περίτεχνο, επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο αλλά και μεγάλης αξίας εικόνες του 18ου αιώνα, έργα γνωστών Κρητών αγιογράφων. Ο ναός είναι συνδεδεμένος με ένα αιματηρό γεγονός της ιστορίας της πόλης, αφού εδώ έσφαξαν οι Τούρκοι τον Ιούνιο του 1821, κατά τη διάρκεια της λειτουργίας, τον μητροπολίτη, τους επισκόπους αλλά και απλούς πολίτες.

Ο μεγαλόπρεπος μητροπολιτικός ναός του πολιούχου και προστάτη της πόλης Ηρακλείου, είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και εσωτερικά έχει στοιχεία τρίκλιτης βασιλικής. Η ανέγερση του ξεκίνησε το 1862, και ολοκληρώθηκε το 1895.

Στο ιστορικό κέντρο του Ηρακλείου, δίπλα στον Μητροπολιτικό Ναό Αγίου Μηνά, το μόνο που σώζεται σήμερα από το Παλιό Σιναϊτικό Μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης είναι το καθολικό της.Έως και το 1669 που αλώθηκε η Κρήτη από τους Τούρκους, η Αγία Αικατερίνη αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα εκκλησιαστικά και πνευματικά ιδρύματα της Ορθοδοξίας. Σπουδαίο μοναστικό κέντρο, που προσέφερε πολλά στην εκπαίδευση των ορθοδόξων Κρητών. Σήμερα λειτουργεί ως εκκλησιαστικό μουσείο.

Στη Μητρόπολη Αρκαλοχωρίου, Καστελίου και Βιάννου

Προσκύνημα Αγίου Νικήτα Αχεντριά

Το Ιερό Προσκύνημα του Αγίου Νικήτα βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της οροσειράς των Αστερουσίων, κοντά σε ένα μικρό φοινικόδασος. Είναι ένας σπηλαιώδης ναός, αφιερωμένος στον Άγιο Νικήτα, ο οποίος χρονολογείται στο 17ο αιώνα. Οι κάτοικοι ευλαβούνται ιδιαίτερα τον Άγιο Νικήτα από τις θαυματουργικές Του παρουσίες και τα θαύματα που επιτελεί. Ο Άγιος Νικήτας, όπου σώζονται λίγες τοιχογραφίες, ήταν αρχικά ερημητήριο μοναχών, μεταξύ δε των ετών 1948–1959 λειτούργησε ως Μονή. Εκεί εκάρη μοναχός και ασκήτευσε ο Ιερομόναχος Ευμένιος Σαριδάκης.

Προσκύνημα Παναγίας Δέτη Μηλλιαράδω

Νότια της Εμπάρου, στην πλαγιά που οι ντόπιοι αποκαλούν «Δέτης» βρίσκεται το προσκύνημα της Παναγίας. Είναι ένας μικρός σπηλαιώδης ναός, μέσα σε μια σχισμή του βράχου όπου, σύμφωνα με την παράδοση, βρίσκεται βαθιά κρυμμένη η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, που έφυγε από το ναό της «Κάτω Κεράς» Εμπάρου.

Κάτω Κερά Εμπάρου

Άγιος Παντελεήμων Καρουζανού

Η βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα, που χρονολογείται από το 10οαιώνα, είναι μια τρίκλιτη βασιλική με δυο σειρές κιονοστοιχιών. Πιθανολογείται ότι, κατά την αρχαιότητα, στη θέση του ναού υπήρχε ασκληπιείο. Τα κλίτη είναι αφιερωμένα στον Άγιο Παντελεήμονα, τη Ζωοδόχο Πηγή και τον Άγιο Ιωάννη.
Σήμερα σώζονται λίγες τοιχογραφίες, στην αψίδα και στους πλάγιους τοίχους. Στην εξωτερική διακόσμηση του ναού συμπεριλαμβάνονται μαρμάρινα στοιχεία, επίσης αρχαιότερου κτίσματος (ρωμαϊκού ή βυζαντινού), ενώ στην πρόσοψη σώζονται λείψανα του πρόναου.

Μιχαήλ Αρχάγγελος Αρκαλοχωρίου

Στο παλαιό νεκροταφείο του Αρκαλοχωρίου βρίσκεται ο βυζαντινός σταυρεπίστεγος Ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου. Στο Ναό σώζονται τοιχογραφίες του 14ου και του 15ου αιώνα της κρητικής σχολής αγιογραφίας.

Άγιος Γεώργιος Εμπάρου

Ο ναός ανήκει στον τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου με δίρριχτη κεραμοσκεπή. Είναι κτισμένος με λίθους της περιοχής κατά το κοινό σύστημα τοιχοποιίας δηλαδή αργολιθοδομή με μικρού και μεσαίου μεγέθους πέτρες και συνδετικό ασβεστοκονίαμα. Τα πλαίσια των ανοιγμάτων σχηματίζονται από λαξευτό πωρόλιθο. Η μοναδική είσοδος στα δυτικά του ναού διαμορφώνεται με τριπλό πλαίσιο, αποτέλεσμα δυτικής επίδρασης. Δυτική επίδραση επίσης αποτελεί η οξυκόρυφη απόληξη του ανακουφιστικού τόξου του θυρώματος και τα οξυκόρυφα ενισχυτικά τόξα της καμάρας στο εσωτερικό. Τα στοιχεία αυτά συνηγορούν σε μια υστερότερη χρονολόγηση στην ύστερη δηλαδή περίοδο της Ενετοκρατίας

Στο κάτω μέρος και δεξιά του δυτικού τοίχου σώζεται η εικόνα του Μιχαήλ Αρχαγγέλου και πάνω από αυτή η κτητορική επιγραφή η οποία μας δίνει πληροφορίες για τη χρονολόγηση του ναού και για το ζωγράφο που φιλοτέχνησε το εικονογραφικό πρόγραμμα, και που πιθανότατα ήταν ο γνωστός Κρητικός αγιογράφος Μανουήλ Φωκάς. Είναι γραμμένη με καλλιτεχνικά μικρά γράμματα, στοιχείο που δηλώνει το υψηλό μορφωτικό επίπεδο του ανθρώπου που υπογράφει. Εκείνη την περίοδο η υπογραφή των ζωγραφικών έργων από τους δημιουργούς τους δεν αποτελούσε συχνό φαινόμενο, όπως έγινε μεταγενέστερα το 16ο και 17ο αι. Η υπογραφή των έργων είναι η πρώτη προσπάθεια των ζωγράφων να αναδειχθούν από την ανωνυμία των προηγούμενων αιώνων.

Η επιγραφή μας δίνει ακριβή χρονολόγηση στο 1437. Είναι σημαντική η αναφορά του ονόματος του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιωάννη Παλαιολόγου, που δηλώνει την εθνική συνείδηση των Κρητών και την προσήλωσή τους στη βυζαντινή τους καταγωγή.

Η επιγραφή αυτή που είναι χαραγμένη σε φόντο κίτρινο και λευκό αναγράφει μέσα σε κορνίζα 18Χ116 εκ. και με μαύρα γράμματα των 3,5 εκ. πολύ ανορθόγραφα τα ακόλουθα.

Ανεκαινίθη και ανειστορήθη ο θείος και πάνσεπτος ναός του αγίου ενδόξου μεγαλομάρτυρος και τροπεοφόρου Γεωργίου διά συνδρομής και κόπου και μόχθου του ευλαβεστάτου ιερέως κυρου Μανουήλ του ... άμα σιβίου και τέκνοις και ετέρων πολλών Χριστιανών. Επί της βασιλείας του ευσεβεστάτου βασιλέως κυρου Ιωάννου του Παλεολόγου και αυτοκράτορος Ρομέων εις έτους ςΠΜΕ αμήν. Και ιστορήθη τα δια χειρός εμού Σταμάθη Μανουήλ του Φωκά. Και εύχεσθαι μοι πάντες δια τον Κύριον.

Οι Τοιχογραφίες

Το πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού είναι από τα αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της ζωγραφικής τέχνης στην Κρήτη του 15ου αιώνα. Η διάταξη των παραστάσεων που διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση, ακολουθεί το βυζαντινό σύστημα όπως διαμορφώνεται την παλαιολόγεια περίοδο. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας απεικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας. Στην κόγχη ο Μελισμός, τέσσερις συλλειτουργούντες ιεράρχες και δύο άγγελοι-Διάκονοι. Στο μέτωπο του θριαμβικού τόξου η Φιλοξενία του Αβραάμ διακρίνεται με δυσκολία ενώ πλαισιώνεται από την παράσταση του Ευαγγελισμού με τον αρχάγγελο Γαβριήλ αριστερά και τη Θεοτόκο δεξιά. Στην καμάρα του ιερού ανατολικά εικονίζεται σε δύο τμήματα η Πεντηκοστή και δυτικά η Ανάληψη, επίσης σε δύο τμήματα. Κάτω από αυτές τις σκηνές βρίσκεται το Χαίρε των Μυροφόρων στα βόρεια και η Ψηλάφηση του Θωμά στα νότια της καμάρας. Στον κυρίως ναό εικονίζονται, σε διάταξη τριών ζωνών, οι ευαγγελικές σκηνές και το μαρτύριο του Αγίου Γεωργίου, εντός ερυθρών ταινιών-πλαισίων, που δίνουν την εντύπωση ζωγραφικού πίνακα.

Στη νότια πλευρά της καμάρας εικονίζεται η Γέννηση, η Υπαπαντή, η Βάπτιση και η Μεταμόρφωση του Χριστού στην ανώτερη ζώνη, ενώ στη μεσαία ζώνη η Προδοσία του Ιούδα, η άρνηση του Πέτρου και ο Παράδεισος της Δευτέρας Παρουσίας. Στην κατώτερη ζώνη της καμάρας σκηνές από το μαρτύριο του Αγίου Γεωργίου όπως ο Τροχός, η Ξέσις και Χοροί της Δευτέρας Παρουσίας.

Στις αντίστοιχες θέσεις στη βόρεια πλευρά η Έγερση του Λαζάρου στα δυτικά, η Βαϊοφόρος, ο Χριστός προσευχόμενος στο όρος των Ελαιών και ο Νιπτήρ, ενώ στη μεσαία ζώνη ο Ιησούς προ του Πιλάτου, ο Ελκόμενος, η Ανάβασις επί του Σταυρού και η Σταύρωση. Στο αμέσως κατώτερο επίπεδο ο Άγιος Γεώργιος ενώπιον του Διοκλητιανού, ο Άγιος Γεώργιος στη φυλακή, ο Βρασμός του Αγίου Γεωργίου και η Μαστίγωσή του.

Στους πλάγιους τοίχους του ναού έχει τοιχογραφηθεί σειρά ολόσωμων μετωπικών Αγίων κάτω από τοξα με φυτική διακόσμηση, οκτώ στη νότια πλευρά και έξι στη βόρεια, μεταξύ των οποίων υπάρχουν και Αγίες, η ταύτιση των οποίων δεν είναι δυνατή λόγω της κακής διατήρησής τους. Στο τύμπανο του δυτικού τοίχου εικονίζεται η παράσταση της «Κρίσεως» της «Δευτέρας Παρουσίας» με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ στα αριστερά της εισόδου κάτω από την αφιερωματική επιγραφή, ενώ δεξιά της εισόδου σκηνές από την Κόλαση.

Στις τοιχογραφίες της Εμπάρου είναι αισθητή η επίδραση της λεπτομερειακής τεχνικής της φορητής εικόνας με την προσπάθεια απόδοσης του όγκου των προσώπων με τη χρήση μικτών παράλληλων φωτεινών γραμμών και την αντίθεση της φωτεινής σάρκας με τον σκοτεινό προπλασμό, όπως διακρίνεται στο χορό των Αποστόλων. Χαρακτηριστικό στοιχείο στα έργα του Μανουήλ Φωκά, όπως διαπιστώνεται στην Έμπαρο και στην Επάνω Σύμη είναι η συγκράτηση και η αυστηρή, ιερατική μεγαλοπρέπεια, η έλλειψη της δραματικής έντασης και μία τάση για σχηματικότητα. Τονίζει τη συγκράτηση και το απόμακρο στις φιγούρες του μέσω της χρήσης ενός δεσπόζοντος μαύρου και υποτονικού χρωματικού σχήματος. Οι αδερφοί Φωκά θεωρούνταν από τους καλύτερους αγιογράφους στην Κρήτη.

Η ζωγραφική της Εμπάρου βρίσκεται σε ένα πρωιμότερο στάδιο εξέλιξης των χαρακτηριστικών της μετέπειτα τέχνης της Κρητικής Σχολής όμως η ποικιλία των χρωματικών συνθέσεων που χαρακτηρίζει το εικονογραφικό της πρόγραμμα, η προσπάθεια για κίνηση των μορφών, η εκδήλωση του ανθρώπινου πάθους και η εξωτερίκευση των συναισθημάτων (όπως στην παράσταση της Αναλήψεως) καθώς και η απόδοση μιας πιο λεπτομερειακής και ρεαλιστικής ζωγραφικής με τις γραμμικές πτυχώσεις των ενδυμάτων και την απόδοση του όγκου των μορφών καθιστούν το μνημείο ως ένα από τα σπουδαιότερα αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της περιόδου της μετέπειτα Κρητικής Σχολής.

Μικρή Επισκοπή Παρτίρων

Στον οικισμό Μικρά Επισκοπή, που απέχει περίπου 1χλμ. από τα Πάρτιρα, βρίσκονται τα ερείπια της επισκοπικής εκκλησίας του Σωτήρα Χριστού, που χρονολογείται από την εποχή της Ενετοκρατίας, όταν ο οικισμός αποτελούσε έδρα επισκοπής. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς με θόλο, ενώ σώζονται τμήματα των τοίχων, κολόνες με κιονόκρανα και ένας νάρθηκας με θόλο. Δίπλα στα ερείπια του επισκοπικού ναού βρίσκεται μικρή μονόκλιτη εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία.

Ιερός Ναός Παναγίας Χρυσοπηγής (Ίνι)

Ο Ναός της Παναγίας Κεράς, της Ζωοδόχου Πηγής, βρίσκεται δίπλα στο μικρό φράγμα της Κεράς, νοτιοανατολικά του Ινίου. Δίπλα στο Ναό, ο οποίος βρίσκεται σε ένα κατάφυτο τοπίο, σε ένα μικρό σπήλαιο, αναβλύζει πηγή που κατά την παράδοση είναι θαυματουργή.

Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννη (Λιλιανό)

Ο βυζαντινός Ναός του Αγίου Ιωάννη είναι τρίκλιτη βασιλική, με οξυκόρυφα τόξα που στηρίζονται σε κίονες που φέρουν κιονόκρανα ιωνικού ρυθμού. Ο Ναός χρονολογείται στο 12ο – 13ο αιώνα και έχει χτιστεί από δομικό υλικό παλαιότερων κτιρίων, πιθανότατα προγενέστερων άλλων ναών.

Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου (Επάνω Σύμη)

Ο Άγιος Γεώργιος βρίσκεται στην είσοδο του ερειπωμένου οικισμού Απάνω Σύμη, και λίγο έξω από τον οικισμό Κάτω Σύμη Βιάννου. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού είναι αποτέλεσμα της προσθήκης στον αρχικό μονόχωρο ναό ενός εγκάρσιου ευρύχωρου κλίτους το οποίο δεν απέχει πολύ χρονικά από την ανέγερση του αρχικού ναού, όπως τεκμηριώνεται και από την κτητορική επιγραφή.

Η επιγραφή διαχωρίζει ρητά τον Γεώργιο, χορηγό της διακόσμησης της μέσα εκκλησίας, από τον κτήτορα του εγκάρσιου κλίτους «Κωνσταντίνο τὸν Φρουλᾶ καὶ τὸν ὑιὸ αὐτοῦ Θωμᾶ». Η τοιχογράφηση του πρώτου ναού συγκρινόμενη με άλλα μνημεία που ζωγράφισε ο Μανουήλ Φωκάς, όπως τον Άγιο Γεώργιο στην Έμπαρο και τον Άγιο Κωνσταντίνο στο Αβδού, θα πρέπει να τοποθετηθεί λίγο πριν τα μέσα του 15ου αι.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του εγκάρσιου κλίτους που ολοκληρώθηκε το 1453, έτος άλωσης της Κωνσταντινούπολης, αποτελεί το τελευταίο επιβεβαιωμένο έργο του ζωγράφου Μανουήλ Φωκά, ενώ εντάσσεται στο λεγόμενο ακαδημαϊκό ρεύμα της παλαιολόγειας περιόδου.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού περιλαμβάνει, στο αρχικό κλίτος, σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο με έμφαση στα θαύματα του Χριστού, τρία από τα οποία εικονίζονται στην καμάρα του κυρίως ναού, καθώς και από το συναξάρι του αγίου Γεωργίου τη σκηνή ενώπιον του Άρχοντα. Στο εγκάρσιο κλίτος, του οποίου οι τοιχογραφίες διασώζονται αποσπασματικά, συμπληρώθηκαν αργότερα σκηνές από το Δωδεκάορτο και τον κύκλο του αγίου.

Στη Μητρόπολη Γορτύνης και Αρκαδίας

Ιερός Ναός Παναγίας (Μονή του Κύριε Ελέησον στα Καπετανιανά)

Μέσα στον οικισμό βρίσκεται ο ναός της Παναγίας, άλλοτε καθολικό μίας εντελώς κατεστραμμένης σήμερα μονής. Πρόκειται για ένα μονόχωρο με εγκάρσιο κλίτος ναό που ιδρύθηκε το 1401/1402 από τον «πνευματικό» Γρηγόριο Καλαμαρά. Ο υψηλής καλλιτεχνικής στάθμης τοιχογραφικός διάκοσμος έχει συνδεθεί με την καλλιτεχνική δραστηριότητα των πρώτων Κωνσταντινουπολιτών ζωγράφων που από τα τέλη του 14ου αι. εγκαθίστανται στο νησί.

Άγιος Ιωάννης Καπετανιανών

Αφήνοντας πίσω μας τα Καπετανιανά και ακολουθώντας έναν δύσκολο και εν πολλοίς επικίνδυνο δρόμο που ελίσσεται στην πλαγιά του βουνού στο χείλος των γκρεμών φτάνουμε στον παραθαλάσσιο οικισμό Άγιος Ιωάννης που προφανώς πήρε το όνομα του από την πάλαι ποτέ ασκητική Μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου! Από μακριά βλέπουμε τα παλαιά σπηλαιώδη ασκηταριά και το Καθολικό της Μονής! Διασχίζοντας τα στενά δρομάκια του αναρχοδομημένου οικισμού, φτάνουμε στ’ αγιοπερπατημένα βράχια! Μπαίνοντας στον πέτρινο περίβολο του Ναού, μας προκαλούν εντύπωση αμέσως οι μεγάλου μεγέθους αγιογραφίες στον εξωτερικό τοίχο της εκκλησίας. Οι Άγιοι Ανάργυροι, ο Άγιος Παντελεήμων είναι σαν να μας υποδέχονται στο πανάρχαιο Ασκληπιείο. Πιο ψηλά από την είσοδο του Νάρθηκα εικονίζεται η Δέηση. Οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ και ο Άγιος Νικήτας μας ανοίγουν την πόρτα του κυρίως Ναού.

Στο εσωτερικό που πρέπει να ήταν κατάγραφο διακρίνονται σε σχετική καλή κατάσταση η τοιχογραφία της Σταύρωσης με το χαρακτηριστικό λιποθυμικό επεισόδιο της Παναγίας και η σπάνια για την Κρήτη Κοίμηση του οσίου Εφραίμ του Σύρου. Στο τόξο της εισόδου υπάρχει κτητορική επιγραφή που μνημονεύει τον αυτοκράτορα Παλαιολόγο (παρά την ενετοκρατία) και συμβουλεύει τους αδελφούς να μην ανάβουν κεριά και να μην ακουμπούν τις εικόνες βάζοντας μάλιστα επιτίμιο κανόνα. Διακρίνονται πολλές ακόμη αγιογραφίες , όπως η κοίμηση της Θεοτόκου όλες των μέσων του 14^ου αιώνα.

Πηγή: Μονή Αγίου Ιωάννη Καπετανιανών - Ταξιδιωτικός Οδηγός Κρήτης cretanbeaches.com
https://www.cretanbeaches.com/el/%CE%B8%CF%81%CE%B7%CF%83%CE%BA%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CF%81%CE%AE%CF%84%CE%B7/%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CE%BD%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%AC-%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B5%CF%81%CE%B7%CE%BC%CE%B7%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%B1/%CE%B5%CF%81%CE%B7%CE%BC%CE%B7%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%AF%CF%89%CE%BD-%CE%BF%CF%81%CE%AD%CF%89%CE%BD/%CF%83%CF%80%CE%AE%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CE%BF-%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%BF%CF%85-%CE%B9%CF%89%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CF%80%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CF%8E%CE%BD

Ιερός Ναός Αγίου Κωνσταντίνου (Πύργος Μονοφατσίου)

Από τον αρχικό τρίκλιτο ναό σήμερα σώζονται το κεντρικό και το νότιο κλίτος, αφιερωμένα στον Άγιο Γεώργιο και τον Άγιο Κωνσταντίνο αντίστοιχα. Το σημερινό βόρειο κλίτος του Αγίου Γεωργίου φέρει τοιχογραφικό διάκοσμο του τέλους του 13ου αι., χαρακτηριστικό της αρχαΐζουσας τέχνης της περιόδου, στον οποίο ξεχωρίζουν οι έξι σκηνές του βίου και του μαρτυρίου του τιμωμένου αγίου. Το κλίτος του Αγίου Κωνσταντίνου, σύμφωνα με τις δύο κτητορικές επιγραφές, ιδρύθηκε το 1314/15 από τον Γεώργιο Παχνούτη, ενώ όπως έχει παρατηρηθεί, ιστορήθηκε από δύο ζωγράφους. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού αποκλίνει από το καθιερωμένο, αφού στον χώρο του ιερού βήματος αντί για την Ανάληψη και την Πεντηκοστή υπάρχουν τέσσερις ευαγγελικές σκηνές, καθώς και τέσσερις σκηνές από τον βίο του Μεγάλου Κωνσταντίνου: η Γέννηση του Μεγάλου Κωνσταντίνου, η Μεταφορά του ως βρέφος στην αυλή του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, η Ευλογία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης από τον Χριστό και μία παράσταση που αποτελεί συμφυρμό της μάχης στη Μουλβία γέφυρα και της εισόδου του Μεγάλου Κωνσταντίνου στη Ρώμη μετά τη μάχη. Έχει υποστηριχθεί ότι οι μοναδικές αυτές γνωστές στη μνημειακή ζωγραφική σκηνές από τον βίο του Μεγάλου Κωνσταντίνου ακολουθούν ως πρότυπό τους ένα ρωμανικό εικονογραφημένο χειρόγραφο.

Ιερός Ναός Αγίου Τίτου ή Παναγίας Κεράς (Γόρτυνα)

Από τα πιο σημαντικά μνημεία της Γόρτυνας, μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της πόλης, κοντά στο ωδείο, είναι ο μεγάλος ναός γνωστός ευρέως σήμερα ως «Ναός του Αγίου Τίτου», και κατά την τοπική εκκλησιαστική παράδοση ως «Παναγία Κερά». Πρόκειται για κτήριο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος από αρχιτεκτονική άποψη, στον τύπο της τρουλλαίας βασιλικής, με σωζόμενο ακέραια το ανατολικό του τμήμα που έχει κατασκευασθεί από δόμους. Στην κάτοψη έχει τη μορφή τρίκλιτης σταυρόσχημης εγγεγραμμένης σε ορθογώνιο βασιλικής, με τρούλλο και υπερώα μόνο στη δυτική πλευρά.

Ο πραγματικός ναός ο αφιερωμένος στον Άγιο Τίτο βρισκόταν νότια του γνωστού ναού του Αγίου Τίτου, και βόρεια του σημερινού οικισμού Μητρόπολη και αποτελούσε το μεγαλύτερο και πιο πολυτελές οικοδόμημα της πόλης . Ήταν ξυλόστεγη πεντάκλιτη βασιλική με νάρθηκα και αίθριο, ενώ το μέγεθός της 67×33 μ., χωρίς το αίθριο, την κατατάσσει ανάμεσα στα πιο μνημειώδη κτίσματα αυτής της κατηγορίας. Τα κλίτη χωρίζονται με κιονοστοιχίες δεκατριών κιόνων που πατούν πάνω σε στυλοβάτη.

Ιερός Ναός Αγίων Δέκα και Τάφοι Αγίων Δέκα

Στο κέντρο του οικισμού των Αγίων Δέκα βρίσκεται μεγάλη τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και δύο τρουλλαία προσκτίσματα στα ανατολικά, αφιερωμένη στους ομώνυμους αγίους. Ο ναός που φέρει περισσότερες οικοδομικές φάσεις, ανεγέρθηκε μέσα στο ρωμαϊκό αμφιθέατρο της αρχαίας Γόρτυνας στο οποίο μαρτύρησαν οι άγιοι το 250 μ.Χ. επί αυτοκράτορα Δεκίου

Ιερός Ναός Παναγίας Γοργοεπηκόου (Πηγαϊδάκια)

Ο ναός που είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου βρίσκεται στην περιφέρεια του έρημου από δεκαετίες οικισμού Γιαλομονόχωρο, σε απόσταση περίπου έξι χλμ. νότια από το χωριό Πηγαϊδάκια. ΄Εως τις αρχές του 20ου αι. αποτελούσε τμήμα του συγκροτήματος του ομώνυμου μετοχιού της Μονής Απεζανών, τα κτήρια του οποίου έχουν σήμερα καταστραφεί. Ο ναός της Παναγίας ανήκει στον τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου στον οποίο μεταγενέστερα προσετέθη τρουλλαίος νάρθηκας σχήματος ελεύθερου σταυρού. Στη δυτική κεραία του σταυρού εξωτερικά, υψώνεται απλής μορφής αρκοσόλιο της ύστερης βενετοκρατίας. Στο εσωτερικό του ο ναός φέρει καλής ποιότητας τοιχογραφικό διάκοσμο της παλαιολόγειας περιόδου, και δη του α΄ μισού του 14ου αι. Στον κυρίως ναό αναπτύσσονται σκηνές από τον χριστολογικό και τον μαριολογικό κύκλο, ενώ στον νάρθηκα υπάρχουν σκηνές από τον Ακάθιστο Ύμνο στους τοίχους, καθώς και η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας σε ζώνες στον τρούλλο.

Ιερός ναός Αγίου Θεοδώρου ( στο χωριό Άγιος Κύριλλος)

Ερχόμενοι από τη Μονή Απεζανών προς Πλώρα μόλις περάσουμε το μικρό χωριό Άγιος Κύριλλος (όπου έχουν ταφεί τόσο ο Άγιος Κύριλλος όσο και ο Άγιος Ευμένιος της τοπικής εκκλησίας) σε μικρό ύψωμα στα αριστερά μας θα δούμε το εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων με πολύ καλές τοιχογραφίες.

Ιερός Ναός Αγίου Αντωνίου (Αγιοφάραγγο)

ένας επιβλητικός ναός, του 14ου -15ου αιώνα, του οποίου η μορφή είναι αποτέλεσμα δύο διαδοχικών τρουλλαίων προσθηκών σε ένα μικρό σπηλαιώδη ναό αφιερωμένο στον Άγιο Αντώνιο.

Παλαιά Μονή των Αγίων Ευτυχιανού και Ευτυχίου

Κοντά στη μονή Οδηγήτριας από τα σημαντικότερα εξαρτήματα είναι και η κατεστραμμένη σήμερα μονή των Αγίων Ευτυχίου και Ευτυχιανού στη θέση «Αγιούς». Ο ναός των δύο αγίων της τοπικής εκκλησίας ιδρύθηκε από τον άγιο Ιωάννη τον Ξένο, μία από τις σημαντικότερες μορφές του κρητικού μοναχισμού, ο οποίος είχε δράσει παλιότερα κατά τον 11ο αι. Σήμερα από το συγκρότημα διατηρείται μόνο τμήμα του ερειπωμένου ναού, σε μία όψιμη ανακατασκευή από τα χρόνια της βενετοκρατίας, εποχή στην οποία ανήκει το σωζόμενο ταφικό μνημείο-αρκοσόλιο, καθώς και το παρακείμενο σπηλαιώδες παρεκκλήσιο.

Ναός του Αγίου αποστόλου Ανδρέα

Παρεκκλήσιο της Μονής Οδηγητρίας είναι το κατάγραφο εξωκλήσι του Αγίου Ανδρέα.

Ιερός Ναός Παναγίας Αλμυρής

Ο ναός της Παναγίας Αλμυρής βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του ομώνυμου φαραγγιού και σε απόσταση περίπου ενός χλμ. από τον οικισμό Βουρβουλίτης. Πρόκειται για δίκλιτο ναό στο μέσο αυλής.

Ο αρχικός ναός, το σημερινό βόρειο κλίτος, αποτελούσε μία μονόχωρη, μάλλον ξυλόστεγη βασιλική της μεσοβυζαντινής περιόδου, όπως μπορούμε να συνάγουμε από τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά.

Τον 14ο αι., κατασκευάζεται και το νότιο κλίτος, αφιερωμένο σήμερα στο Γεννέσιο της Θεοτόκου, ενώ παράλληλα ανοίγονται και τα τυφλά αψιδώματα του νότιου τοίχου του παλαιού ναού, προκειμένου να επικοινωνούν τα δύο κλίτη. Το κλίτος αυτό επίσης τοιχογραφήθηκε, ενώ συμπεριέλαβε στο εσωτερικό του το σχετικά ρηχό πηγάδι του αγιάσματος που μάλλον ήταν σε λειτουργία ήδη από τη μεσοβυζαντινή περίοδο. Εξαιτίας του υφάλμυρου νερού του το οποίο μάλιστα αναβλύζει περιοδικά, το προσκύνημα πήρε το όνομα Παναγία η Αλμυρή.

Η παράδοση λέγεται ότι ιδρύθηκε στα πρώτα Χριστιανικά Χρόνια, κατά την εποχή του Αγίου Τίτου, από τον Απόστολο Παύλο, που κήρυττε τον Χριστιανισμό στο σημείο που βρίσκεται σήμερα η εκκλησία. Ο άρχοντας της Φαιστού τότε οργίστηκε από την παρουσία του Παύλου και έστειλε τον γιο του να τον προκαλέσει να χτυπήσει με το ραβδί του και να βγει αλμυρό νερό. Πράγματι, με ένα χτύπημα στο βράχο, βγήκε αλμυρό νερό και ο γιος του άρχοντα έγινε ασκητής σε κοντινό σπήλαιο που είναι σήμερα κτισμένο το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής. Γύρω από την αλμυρή πηγή κτίστηκε ο ναός της Παναγίας.

Ιερός Ναός Αγίου Θωμά

Στο κέντρο του οικισμού δεσπόζει ο τρίκλιτος με τρουλλαίο νάρθηκα ναός του Αγίου Θωμά από τον οποίο πήρε ο οικισμός το όνομά του. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού, πιθανόν στη θέση ενός παλαιοχριστιανικού κτίσματος, προέκυψε όταν σ’ ένα άγνωστης μορφής κτίσμα της μεσοβυζαντινής περιόδου, τμήματα του οποίου σώζονται περιμετρικά στο κατώτερο τμήμα των τοίχων, καθώς και στο κεντρικό κλίτος, έγινε μία ριζική ανακατασκευή κατά την πρώιμη βενετική περίοδο. Τότε ο ναός μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική, ενώ λίγο αργότερα, πιθανόν τον 15ο αι., προστέθηκε και ο τριμερής νάρθηκας του οποίου το κεντρικό τμήμα στεγάζεται με τρούλλο με ιδιαίτερα ψηλό τύμπανο. Στα τέλη του 19ου αι. προσετέθη και το κωδωνοστάσιο με τη συμφυή βάση του, γύρω από το βόρειο θύρωμα, διαμορφωμένο μνημειακά με μία νεορωμανική τοξοστοιχία. Από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του ναού σώζονται ελάχιστα ίχνη στο νότιο κλίτος, καθώς και η παράσταση της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας του 15ου αι. στο νότιο τμήμα του νάρθηκα.

Στη Μητρόπολη Πέτρας και Χερρονήσου

Ο τρίκλιτος ναός της Παναγίας στον παλαιό πυρήνα του οικισμού των Μαλίων, είναι αποτέλεσμα διαδοχικών επεμβάσεων σε έναν αρχικά μονόχωρο ναό, το σημερινό κεντρικό κλίτος. Κατά την ύστερη βενετική περίοδο ο ναός επεκτάθηκε με την προσθήκη του βόρειου και του νότιου κλίτους. Ο αρχικός ναός φέρει καλής ποιότητας τοιχογραφικό διάκοσμο του 14ου αι., ενώ το εικονογραφικό πρόγραμμα περιέχει σκηνές από τον χριστολογικό και μαριολογικό κύκλο

Ο μονόχωρος θολοσκέπαστος ναός του Αγίου Κωνσταντίνου βρίσκεται ένα χλμ. δυτικά του οικισμού Αβδού. Πρόκειται για ένα λιτό κτίσμα με ένα υψηλό οξυκόρυφο θύρωμα ως είσοδο στην δυτική πλευρά του. Στο εσωτερικό ο ναός φέρει τοιχογραφικό διάκοσμο που ολοκληρώθηκε το 1445 από τα αδέλφια Μανούηλ και Ιωάννη Φωκά, ο πρώτος εκ των οποίων τοιχογράφησε τον ναό του Αγίου Γεωργίου στην Απάνω Σύμη (1453) και του Αγίου Γεωργίου στην Έμπαρο (1436/37).

Μονόχωρος καμαροσκέπαστος Ναός στις παρυφές του Αβδού, με νωπογραφίες του 14ου-15ου αιώνα.

Μονόχωρος καμαροσκεπής Ναός, κτισμένος τον 14ο αιώνα. Χαρακτηριστικές είναι οι τοιχογραφίες του με διχρωμία γαλάζιου και κόκκινου, που αποτελούν μοναδική περίπτωση στην Κρήτη. Απεικονίζουν Αγίους με μεγάλη εκφραστικότητα καθώς και σκηνές από το Ευαγγέλιο.

Ο Ναός της Ευαγγελίστριας στο Αβδού είναικτισμένος το 14ο αι. και ανήκει στον τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο. Είναι ένας από τους παλαιότερους τοιχογραφημένους Ναούς του χωριού, με ένα μεταγενέστερο λίθινο κωδωνοστάσιο που φέρει ανάγλυφη διακόσμηση, το οποίο κατασκευάστηκε το 1912.